II FZ 912/14

Uzasadnienie

We wniosku złożonym na urzędowym formularzu PPF Skarżący – S. N.(Skarżący) zwrócił się o przyznanie prawa pomocy w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych. W uzasadnieniu wniosku wskazał, że jest emerytem oraz pracuje na ½ etatu. Ponadto, prowadzi działalność gospodarczą z tytułu, której osiąga straty. Jest osobą schorowaną. Prowadzi wspólne gospodarstwo domowe z żoną. Do swojego majątku zaliczył dom o pow. 80 m², nieruchomość rolną o pow. 6,72 ha i budynki usługowo – gospodarcze. Skarżący oświadczył, że jego zobowiązania wynoszą: 1.650.000 zł – ZUS W. i 1.100.000 zł – Bank. Z kolei nieodzyskane wierzytelności kształtują się na poziomie ok. 2.000.000 zł. Skarżący wskazał, że uzyskuje dochód ze stosunku pracy w wysokości 800 zł, a jego żona z tytułu emerytury -1.600 zł.

Do wniosku Skarżący dołączył zeznanie podatkowe za 2012 r., z którego wynika, że za rok 2013 uzyskał on przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej w wysokości 221.551,32 oraz 7.488,70 zł ze stosunku pracy. Przedłożył także dokumentację dotyczącą stanu zdrowia, zaświadczenie o wynagrodzeniu, wyciąg z księgi wieczystej z wpisem hipotek m.in. na budowę zakładu dla produkcji tartaczno-stolarskiej.

Z uwagi na fakt, że oświadczenia zawarte we wniosku o przyznanie prawa pomocy oraz nadesłane wraz z wnioskiem dokumenty okazały się niewystarczające do oceny rzeczywistego stanu majątkowego i możliwości płatniczych Skarżącego – zwłaszcza w zakresie aktualnych oraz uzyskanych w roku 2013 przychodów z prowadzonej działalności gospodarczej pismem z dnia 25 lutego 2014 r. Skarżący został wezwany do: 1) udokumentowania wysokości dochodów uzyskanych w 2013 r. przez Skarżącego i osoby prowadzące ze skarżącym wspólne gospodarstwo domowe ze stosunku pracy oraz emerytury, tj. nadesłanie np. kopii informacji PIT-11 i PIT -11A za 2013 r., kopii odcinka emerytury żony, ewentualnie zeznań podatkowych za 2013 r., jeżeli zostały już sporządzone, 2) udokumentowania wysokości przychodów (dochodów i kosztów) z tytułu działalności gospodarczej prowadzonej przez Skarżącego uzyskanych za 2013r., poprzez nadesłanie zeznania podatkowego, bilansu, podsumowania księgi przychodów i rozchodów lub innych dokumentów, 3) wskazania i udokumentowania wysokości aktualnych, miesięcznych przychodów (dochodów i kosztów) działalności gospodarczej prowadzonej przez Skarżącego, poprzez nadesłanie kopii z podatkowej księgi przychodów i rozchodów lub ewidencji zakupów i sprzedaży VAT za ostatnie trzy miesiące, 4) nadesłania deklaracji VAT-7 za ostatnie trzy miesiące, 5) wskazania, czy Skarżący uzyskuje dochód z gospodarstwa rolnego, 6) nadesłania wyciągów z rachunków bankowych Skarżącego i jego żony za ostatnie trzy miesiące, 7) przedstawienia miesięcznych dochodów i wydatków składających się na bieżące utrzymanie Skarżącego oraz jego żony.

Wezwanie zostało doręczone Skarżącemu w dniu 3 marca 2014 r., zgodnie ze zwrotnym potwierdzeniem odbioru, jednak Skarżący na nie nie odpowiedział.

Postanowieniem z 25 marca 2014 r. referendarz sądowy Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie odmówił Skarżącemu przyznania prawa pomocy w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych.

W sprzeciwie Skarżący podniósł, że zasadność jego wniosku o przyznanie prawa pomocy nie budzi żadnych wątpliwości, a jego sytuacja majątkowa, rodzinna i zdrowotna została wykazana w sposób kompletny, wiarygodny i niewątpliwy. Skarżący stwierdził, że żądanie przez Sąd dokumentów w tym zakresie było nieuprawnione i nie znajdowało uzasadnienia faktycznego i prawnego. Zdaniem Skarżącego procedura administracyjna nie zna instytucji okresowego sprawdzania stanu majątkowego, a do tego sprowadza się żądanie dokumentów obrazujących stan majątkowy po złożeniu skargi. Do sprzeciwu Skarżący dołączył wyciąg z rachunku bankowego za okres od 1 stycznia do 31 stycznia 2014 r. Przedsiębiorstwa H. M., na którym zgromadzono środki 15,00 zł, odcinek emerytury (1.622,21 zł) swojej żony, zeznanie o wysokości osiągniętego dochodu poniesionej straty, z którego wynika, że w 2013 r. Skarżący uzyskał dochód ze stosunku pracy w wysokości 8.265 zł, dochód z tytułu emerytury w wysokości 1.001,08 zł. Natomiast z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej Skarżący uzyskał przychód w kwocie 251.236,50 zł, dochód w wysokości 5.731,43 zł, a koszty uzyskania przychodu wyniosły 245.505,07 zł. Ponadto Skarżący przedłożył deklaracje VAT-7 z których wynika, że Skarżący dokonał dostawy towarów oraz świadczenia usług na kwoty: w listopadzie 2013 r. – 6.580 zł w grudniu 2013 r. – 44.939 zł, w styczniu 2014 r. – 17.429 zł. Oświadczył, że koszty wyżywienia pokrywane są z emerytury żony, ponadto Skarżący ponosi koszty leków i badań specjalistycznych w wysokości 300 zł, opłaca składki ZUS – 930 zł, na wydatki pierwszej potrzeby wydaje 200 zł, a wydatki nie mające pokrycia w bieżących dochodach ponoszone są z emerytury żony. Skarżący oświadczył, że na rachunku bankowym osobistym nie posiada środków.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 15 kwietnia 2014 r., sygn. akt III SA/Wa 495/14 odmówił Skarżącemu przyznania prawa pomocy w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych. W uzasadnieniu Sąd przytoczył treść art. 245 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr z 2012 r., poz. 270 ze zm., zwaną dalej p.p.s.a.), zgodnie z którym prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym lub częściowym. Prawo pomocy w zakresie całkowitym obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego (§2), natomiast prawo pomocy w zakresie częściowym obejmuje zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego (§ 3). W przypadku osób fizycznych przyznanie prawa pomocy następuje, w zakresie całkowitym – gdy osoba ta wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania (art. 246 § 1 pkt 1), a w zakresie częściowym – gdy osoba ta wykaże, iż nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny ( pkt. 2 cyt. wyżej przepisu). Z regulacji prawnych dotyczących kosztów sądowych można wysnuć wniosek, że wnoszenie opłat sądowych jest zasadą natomiast zwolnienie z ich uiszczenia stanowi odstępstwo od niej. Założeniem prawa do bezpłatnej pomocy prawnej jest to, że strona – ze względu na swój stan majątkowy – nie jest w stanie ponieść jej kosztów.

Sąd podkreślił, że prawo pomocy jest przyznawane osobom charakteryzującym się ubóstwem (przykładowo do takich osób zaliczyć można osoby, które ze względu na okoliczności życiowe pozbawione zostały całkowicie środków do życia). Ubiegający się o taką pomoc powinni poczynić oszczędności we własnych wydatkach, do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania. Koszty sądowe należy traktować jako wydatki bieżące w budżecie rodziny, które winny być zaspokajane na równi z innymi podstawowymi wydatkami.

Mając na uwadze powołane regulacje prawne i wynikające z nich zasady, jakimi należy kierować się rozpoznając wniosek o przyznanie prawa pomocy, wysokość wpisu w kwocie 500 zł jak i stan faktyczny sprawy, Sąd stwierdził, iż w sprawie brak było podstaw dla pozytywnego załatwienia wniosku strony.

Sąd wziął również pod uwagę, że Skarżący jest zobowiązany do uiszczenia wpisów sądowych w innych sprawach zawisłych przed Sądem tj. o sygn. III SA/Wa 491-495/14, w łącznej wysokości 2.500 zł.

Przystępując do rozważań Sąd wskazał, że przepis art. 246 § 1 p.p.s.a. nakłada na stronę obowiązek wykazania, tj. - przyjmując za Słownikiem języka polskiego (pod redakcją naukową prof. M. Szymczaka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, t. III, s. 749) - udowodnienia, czy też przedstawienia w sposób przekonywający, że zachodzą wobec niej przesłanki przyznania prawa pomocy. Prawo pomocy jest zatem uprawnieniem, dla którego realizacji strona obowiązana jest dokonać pewnych czynności, w tym przedstawić określone informacje bądź złożyć na wezwanie Sądu (referendarza sądowego) dokumenty służące ich weryfikacji. Możliwość wezwania strony do złożenia takich informacji bądź dokumentów (z której to możliwości skorzystano w niniejszej sprawie) daje przepis art. 255 p.p.s.a. (zob. postanowienie NSA z 23 grudnia 2005 r., II FZ 794/05, niepubl.).Tymczasem Skarżący nie wykonał wezwania i wszystkich wymaganych dokumentów źródłowych nie przedłożył. W szczególności nie przedłożył mimo, że był do tego zobowiązany, wyciągów z rachunków bankowych osobistych. Samo natomiast stwierdzenie Skarżącego, że na rachunku bankowym osobistym nie posiada środków "stan konta bankowego osobistego "0" PLN" nie może przemawiać za przyznaniem prawa pomocy. Ponadto Skarżący nie przedstawił żadnych dokumentów, ani informacji (za wyjątkiem odcinaka emerytury uzyskiwanej w wysokości 1.622,21 zł) obrazujących sytuację majątkową jego żony (wyciągi z rachunków bankowych, zeznania podatkowe). Skarżący przedłożył natomiast zeznania podatkowe (własne) za 2012 r. i 2013 r., z których wynika, że uzyskuje dochody z trzech tytułów tj. umowy o pracę, emerytury oraz działalności gospodarczej, deklaracje VAT-7, wyliczenie miesięcznych kosztów utrzymania oraz dokumentacje medyczną.

Sąd rozpoznał więc wniosek o przyznanie prawa pomocy w oparciu o przedłożone informacje oraz akta sprawy. Sąd podkreślił, że instytucja "prawa pomocy" stanowi odstępstwo od wynikającej z art. 199 p.p.s.a., zasady odpłatności postępowania sądowoadministracyjnego. Jest to zatem swoista forma dotowania strony przez Państwo, poprzez zapewnienie jej bezpłatnego udziału w tym postępowaniu. Stąd też – jak również z uwagi na nieostre kryteria sformułowane w art. 246 § 1 p.p.s.a. - szczególnie istotne jest możliwie najbardziej dokładne ustalenie rzeczywistej kondycji finansowej strony (por. postanowienie NSA z 12 czerwca 2007 r., II FZ 214/07, niepubl.). W tym celu strona zobligowana jest przedstawić Sądowi nie tylko subiektywny opis zaistniałych faktów, ale przede wszystkim obiektywne dowody na ich potwierdzenie.

Z przedłożonych informacji wynika, że Skarżący prowadzi działalność gospodarczą uzyskując z tego tytułu przychody, które jak wynika z przedstawionych zeznań podatkowych, w 2013 r. wyniosły 251.236,50 zł, a w 2012 r. 221.551,32 zł. Natomiast dochód z prowadzonej działalności wyniósł w 2013 r. 5.731,43 zł., a w 2012 r. 7.218,90 zł. Sąd stwierdził, że w przypadku przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą, to przychody obrazują jego zdolność finansową. Jak zaznaczył Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z 24 czerwca 2008 r. (I FZ 260/08) strata jest jedynie wynikiem bilansowym nadwyżek kosztów nad przychodami i nie oznacza braku środków finansowych (zob. też postanowienie NSA z 1 sierpnia 2013 r., I FZ 327/13). To przede wszystkim przychody obrazują rozmiar prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej i jego zdolność finansową. Z nadesłanych dokumentów wynika, że Skarżący prowadzi działalność gospodarczą i uzyskuje z tego tytułu przychody. Jednakże dysponując tylko takimi informacjami referendarz sądowy nie był w stanie dokonać zestawienia dochodów Skarżącej z wydatkami. Niemożliwa zatem była ocena kondycji finansowej Skarżącego i ocena, czy Skarżący jest w stanie ponieść należne w sprawie koszty sądowe.

Wobec niezastosowania się przez Skarżącego do wezwania z 25 lutego 2014 r., - niemożliwa była rzetelna analiza zdolności płatniczych Skarżącego, a w konsekwencji ustalenie czy sytuacja, w której się znalazł wypełnia przesłanki z art. 246 § 1 p.p.s.a. Dopiero bowiem po otrzymaniu i zapoznaniu się z treścią dokumentów i oświadczeń złożonych w trybie art. 255 p.p.s.a., można wydać prawidłowe orzeczenie co do przyznania bądź też odmowy przyznania prawa pomocy (por. postanowienie NSA z 19 stycznia 2005 r., OZ 1115/04, niepubl.).

W tym stanie rzeczy Sąd uznał, że Skarżący nie wykazał, że nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych i na podstawie art. 245 i art. 246 § 1 pkt 2 p.p.s.a. odmówił przyznania prawa pomocy we wnioskowanym zakresie.

Skarżący wniósł zażalenie na powyższe postanowienie i zaskarżył je w całości. W uzasadnieniu wskazał, że wbrew stanowisku Sądu w sposób pełny i rzetelny wskazał, że nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych. Wyjaśnił, że Sąd dysponował pełną dokumentacją majątkową, którą przytoczył w treści uzasadnienia, ale wyciągnął z niej fałszywe wnioski. Podniósł, że nie posiada środków finansowych na koncie bankowym, a świadczenie żony przeznacza na bieżące utrzymanie, to oznacza, że nie dysponuje żadnymi oszczędnościami. Także przytoczone kwoty osiąganych rocznych dochodów np. 6.000,00 zł oczywiście dowodzą, że nie mógł poczynić oszczędności, także przy zwiększonych bieżących potrzebach związanych ze złym stanem zdrowia. Skarżący nie zgodził się także z poglądem Sądu, że to przychód obrazuje rzeczywistą sytuację finansową, a rachunek zysków i strat jest tylko wynikiem bilansowym. Skarżący podtrzymał także zarzut postawiony w sprzeciwie, iż wezwanie Sądu z dnia 25 lutego 2014 r. dotyczące uzupełnienia dokumentów , było wadliwe ponieważ nie wskazywało rygoru grożącego w razie niewykonania wezwania.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 246 §1 pkt 2 p.p.s.a., przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej w zakresie częściowym następuje, gdy osoba ta wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Przepis ten stanowi odstępstwo od zasady ponoszenia przez stronę kosztów postępowania, określonej w art. 199 p.p.s.a. Z ogólnej zasady wyrażonej w powołanym przepisie wynika, że każdy wnoszący sprawę do Sądu powinien liczyć się z koniecznością ponoszenia kosztów postępowania. Wymóg ten nie stanowi ograniczenia prawa do Sądu i jest usprawiedliwiony koniecznością zapewnienia właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Przyznanie stronie prawa pomocy jako odstępstwo od powyższej zasady, stanowiące swoistą formę dofinansowania jej z budżetu państwa poprzez zapewnienie bezpłatnego udziału w postępowaniu, powinno mieć miejsce tylko w sytuacjach wyjątkowych, w których zdobycie środków na pokrycie kosztów tego postępowania jest rzeczywiście niemożliwe. Strona powinna zatem wykazać poprzez złożenie stosownych dokumentów w postaci rachunków, wyciągów bankowych, zaświadczeń itp., że jej sytuacja materialna uniemożliwia lub utrudnia w istotny sposób dostęp do Sądu. Inicjatywa dowodowa w tym zakresie spoczywa więc na stronie. Wynika to z treści art. 252 §1 p.p.s.a., który stanowi, że wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać oświadczenie strony obejmujące dokładne dane o jej stanie majątkowym i dochodach oraz dokładne dane o stanie rodzinnym. Także z użytego w art. 246 §1 pkt 2 p.p.s.a. zwrotu "gdy wykaże" wynika, że ciężar dowodu w zakresie przesłanki przyznania prawa pomocy osobie fizycznej w zakresie częściowym (tak w niniejszej sprawie) spoczywa na stronie. Wobec tego pochodzące od niej informacje na temat jej możliwości płatniczych, powinny być na tyle szczegółowe, by możliwa była ocena rzeczywistej kondycji finansowej strony. Jeżeli zawarte we wniosku dane okażą się niewystarczające lub budzą wątpliwości, strona ma obowiązek złożyć na wezwanie dodatkowe informacje lub dokumenty źródłowe dotyczące jej stanu majątkowego, dochodów lub stanu rodzinnego. Możliwość wezwania daje Sądowi przepis art. 255 p.p.s.a. Konstrukcja tego przepisu zakłada obowiązek współpracy wnioskodawcy z Sądem. Niedopełnienie tego obowiązku może w konsekwencji skutkować niewykazaniem, że strona nie jest w stanie ponieść kosztów postępowania w rozumieniu art. 246 p.p.s.a. Jest to bowiem rodzaj dodatkowego postępowania dowodowego, w którym Sąd ma możliwość uzupełnienia wniosku oraz ustalenia w sposób pełny i klarowny stanu majątkowego wnioskodawcy.

Naczelny Sąd Administracyjny zauważa, że czynności określone w art. 255 p.p.s.a. podejmowane są po to, aby umożliwić stronie należyte uzasadnienie i udokumentowanie wniosku o przyznanie prawa pomocy. Skarżący wezwany do uzupełnienia oświadczenia winien z należytą starannością wypełnić treść sądowego wezwania. W jego interesie leży bowiem przedstawienie informacji służących uzyskaniu prawa pomocy.

W rozpoznawanej sprawie Skarżący nie udokumentował istotnych okoliczności podnoszonych na etapie postępowania przed Sądem I instancji. W takiej sytuacji Skarżący powinien liczyć się z tym, że Sąd nie będzie miał wystarczających podstaw do uznania jego oświadczeń i twierdzeń za uprawdopodobnione, a tym samym przyjęcia, że wykazał przesłanki uzasadniające przyznanie prawa pomocy w żądanym zakresie.

Z akt sprawy wynika, że Skarżący w szczególności nie przedłożył mimo, że był do tego zobowiązany, wyciągów z rachunków bankowych osobistych. Samo stwierdzenie Skarżącego, że na rachunku bankowym osobistym nie posiada środków "stan konta bankowego osobistego "0" PLN" nie może przemawiać za przyznaniem prawa pomocy. Ponadto Skarżący nie przedstawił, mimo że był do tego zobowiązany żadnych dokumentów, ani informacji (za wyjątkiem odcinaka emerytury uzyskiwanej w wysokości 1.622,21 zł) obrazujących sytuację majątkową jego żony (wyciągi z rachunków bankowych, zeznania podatkowe).

W związku z powyższym wnioskodawca nie wywiązał się z obowiązku wykazania, iż nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania. Dla uzyskania prawa pomocy nie wystarczy subiektywne przekonanie wnioskodawcy o zasadności jego otrzymania, a skoro na stronie spoczywa ciężar wykazania przesłanki warunkującej przyznanie prawa pomocy to pochodzące od niej informacje na temat możliwości płatniczych powinny być na tyle szczegółowe, by możliwa była ocena rzeczywistej kondycji finansowej strony. Zasadnie zatem wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny, że Skarżący nie udokumentował w sposób wystarczający swojej sytuacji finansowej, czym pozbawił Sąd możliwości wnikliwiej oceny, a w konsekwencji przyznania stronie prawa pomocy. W świetle opisanych okoliczności za usprawiedliwioną należało uznać ocenę Sądu I instancji, że przedstawione przez Skarżącego dane nie dawały podstaw do przyznania prawa pomocy w zakresie częściowym.

Odnośnie zarzutu, iż wezwanie Sądu z dnia 25 lutego 2014 r. dotyczące uzupełnienia dokumentów było wadliwe, ponieważ nie wskazywało rygoru grożącego w razie niewykonania wezwania, Naczelny Sąd Administracyjny stwierdza, że jest on nieuzasadniony. W przypadku ubiegania się Wnioskodawcy o przyznanie prawa pomocy w zakresie częściowym istotne jest wykazanie dlaczego nie może on ponieść kosztów postępowania bez uszczerbku dla siebie i rodziny. Owo "wykazanie" polega na należytym uzasadnieniu i uprawdopodobnieniu okoliczności podanych we wniosku. W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy, Skarżący nienależycie uzasadnił wniosek i nie zastosował się w całości do wezwania Sądu. Nie ma znaczenia dla sprawy brak pouczenia Skarżącego we wspomnianym wezwaniu o skutkach niezłożenia wymaganych dokumentów. Skutkiem tym jest odmowa przyznania prawa pomocy, co wydaje się oczywistą konsekwencją takiego wybiórczego zastosowania się do wezwania. Trzeba podkreślić, że zgodnie z art. 243 p.p.s.a. sąd administracyjny orzeka o przyznaniu prawa pomocy jedynie na wniosek strony, zatem to w jej interesie jest przedstawienie i uwiarygodnienie okoliczności uzasadniających ten wniosek. W przeciwnym razie strona musi się liczyć z negatywnymi dla siebie konsekwencjami niewykazania przesłanek z art. 246 § 1 p.p.s.a. (por postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 sierpnia 2008 r. II GZ 404/11 dostępny w bazie CBOSA: cbois.nsa.gov.pl). Właśnie to zaniechanie Skarżącego wpłynęło na odmowę przyznania wnioskowanego prawa pomocy, ponieważ sąd administracyjny w oparciu o przedłożone dokumenty nie mógł zweryfikować prawdziwości oświadczenia o całkowitym braku posiadania środków na uiszczenie wpisu od wniesionej skargi.

Mając powyższe na uwadze, Naczelny Sąd Administracyjny na podstawie art. 184 w związku z art. 197 § 1 i 2 p.p.s.a. orzekł jak w sentencji.